Η Κοινωνική Ψυχολογία του Φόβου

“Ζούμε σε έναν κόσμο φόβου. Η ζωή του ανθρώπου σήμερα διαβρώνεται και γίνεται πικρή από το φόβο: ο φόβος του μέλλοντος, ο φόβος της βόμβας υδρογόνου, ο φόβος των ιδεολογιών. Ίσως αυτός ο φόβος να είναι μεγαλύτερος κίνδυνος από τον ίδιο τον κίνδυνο επειδή είναι ο φόβος, ο οποίος ωθεί τους ανθρώπους να ενεργούν χωρίς νόημα, να ενεργούν επικίνδυνα.” Sukarno

Ο φόβος είναι ένα ισχυρό και πρωτόγονο ανθρώπινο συναίσθημα. Μας προειδοποιεί για την ύπαρξη κινδύνου και ήταν κρίσιμο για τη διατήρηση των προγόνων μας ζωντανών. Ο φόβος μπορεί να χωριστεί σε δύο απαντήσεις: βιοχημικές και συναισθηματικές. Η βιοχημική απάντηση είναι καθολική, ενώ η συναισθηματική απόκριση είναι ιδιαίτερα ατομική.

Ο φόβος είναι ένα φυσικό συναίσθημα και ένας μηχανισμός επιβίωσης. Όταν αντιμετωπίζουμε μια αντιληπτή απειλή, τα σώματά μας ανταποκρίνονται με συγκεκριμένους τρόπους. Οι φυσικές αντιδράσεις στο φόβο περιλαμβάνουν εφίδρωση, αυξημένο καρδιακό ρυθμό και υψηλά επίπεδα αδρεναλίνης που μας κάνουν να είμαστε σε επιφυλακή.

Η συναισθηματική απάντηση στον φόβο είναι πολύ εξατομικευμένη. Επειδή ο φόβος περιλαμβάνει κάποιες από τις ίδιες χημικές αντιδράσεις στον εγκέφαλό μας, ότι θετικά συναισθήματα όπως η ευτυχία και ο ενθουσιασμός κάνουν, το αίσθημα του φόβου κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να θεωρηθεί ως διασκέδαση, όπως όταν παρακολουθείτε τρομακτικές ταινίες. Μερικοί άνθρωποι είναι εθισμένοι στην αδρεναλίνη, αρέσκονται σε ακραία αθλήματα και άλλους φόβους προκαλώντας συγκινήσεις διεγερτικές στον εαυτό τους. Άλλοι έχουν αρνητική αντίδραση στο αίσθημα του φόβου, αποφεύγοντας με κάθε κόστος τις καταστάσεις που προκαλούν φόβο. Αν και η φυσική αντίδραση είναι η ίδια, ο φόβος μπορεί να θεωρηθεί θετικός ή αρνητικός, ανάλογα με το άτομο.

Η επανειλημμένη έκθεση σε παρόμοιες καταστάσεις οδηγεί σε εξοικείωση. Αυτό μειώνει δραματικά τόσο την ανταπόκριση φόβου όσο και το συναρπαστικό ενθουσιασμό, οδηγώντας τους ανθρώπους να αναζητήσουν νέες και μεγαλύτερες συγκινήσεις.

Πως λοιπόν, η ζωή σε κοινωνίες κλιμακούμενου φόβου μέσα στα χρόνια, εξοικειώνει τους ανθρώπους με καταστάσεις και γεγονότα που υπό άλλες συνθήκες θα τους οδηγούσαν στο να αντιδράσουν;

Ρίχνοντας μια συνολική ματιά στις πρώτες δεκαετίες του 21^ου αιώνα, μπορεί κανείς σχετικά εύκολα να διαπιστώσει, πως οι ηγέτες όπως  και οι συνθήκες που επικρατούν σε ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα,  σε άλλες εποχές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν από γραφικές έως άκρος επικίνδυνες.

Έχουμε να κάνουμε εδώ με μια κοινωνική διαμαρτυρία όπως επισημαίνουν πολιτικοί αναλυτές ή με μια κοινωνική εξοικείωση με πράγματα και ανθρώπους που άλλοτε θα του προκαλούσαν φόβο;

Όποια και αν είναι η απάντηση στο ερώτημα, οι επιδράσεις του φαινομένου είναι ήδη φανερές στο τέλος της 2^ης δεκαετίας του 21^ου αιώνα. Μια εποχή ανασφάλειας των μαζών (εργασιακά και κοινωνικά), κατάρριψης ιδεολογιών, αξιών και ηθολογιών του παρελθόντος και έναρξης της 4^ης βιομηχανικής επανάστασης.

Ερώτημα λοιπόν μεταβάλλεται και μπαίνει στην βάση του, είτε μαζικές και κοινωνικές είτε προσωπικές και ατομικές είναι οι αλλαγές, πόσο επικίνδυνο είναι να σταθούμε απέναντι τους με φόβο;

Αξίζει εδώ να δούμε ως τι ορίζονται οι αλλαγές. Η αναπτυξιακή ψυχολογία εξετάζει πώς η σκέψη, το συναίσθημα και η συμπεριφορά αλλάζουν σε όλη τη ζωή ενός ατόμου. ... Για να περιγράψουμε την εξέλιξη είναι απαραίτητο να επικεντρωθούμε τόσο στα τυπικά πρότυπα αλλαγής (κανονιστική ανάπτυξη) όσο και στις μεμονωμένες παραλλαγές των μορφών αλλαγής (δηλ. ιδεογραφική ανάπτυξη). Βλέπουμε λοιπόν πως η έννοια της αλλαγής είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη (ηλικιακή, προσωπική, κοινωνική κλπ) και δεν πιστεύω να χρειάζεται μεγάλη επεξήγηση πως η ανάπτυξη είναι συνυφασμένη με την ίδια την ζωή, από τα πρώτα δέκατα της ύπαρξης της.

Το ερώτημα λοιπόν συμπληρώνεται αυτομάτως, με το πόσο επικίνδυνο, ατομικά ή κοινωνικά είναι να σταθούμε απέναντι στην αλλαγή, δηλαδή την ανάπτυξη, δηλαδή την ίδια την ζωή, με φόβο;

Ο φόβος ως διαδικασία, έχει κάποια στάδια. Κάθε στάδιο είναι ένα εύρος από μόνο του. Θα μπορούσατε να βρίσκεστε στο κάτω άκρο της τρίτης βαθμίδας, ενώ ο καλύτερος φίλος σας θα μπορούσε να βρίσκεται στο ανώτερο άκρο της δεύτερης φάσης, σχεδόν στο στάδιο τρία. Μπορείτε να απεικονίσετε τα τρία στάδια ως τρείς σκάλες η κάθε μία αγγίζοντας ελαφρά η μία την άλλη στα άκρα της.

Στάδιο Ένα – Πανικός

Στο πρώτο στάδιο, τα προβλήματά σας είναι τόσο σημαντικά, ώστε να αποτυγχάνετε τα επικοινωνήσετε με το συναίσθημα. Η ικανότητά σας να σκέφτεστε λογικά είναι τελείως εκτός ελέγχου. Είσαι τώρα ένα ζώο. Φωνάζετε, ουρλιάζετε, απειλείτε, επιτίθεστε ή κλαίτε και αποσύρεστε. Έχετε χάσει κάθε έλεγχο.

Ως στάδιο φόβου, δεν μοιάζει να έχει καμιά πρακτική χρησιμότητα σε κανένα για αλλαγή, ανάπτυξη και ζωή.

Στάδιο Δύο – Αδράνεια

Αυτό είναι όταν τα προβλήματά σας γίνονται τόσο συντριπτικά, ώστε αρχίζουμε να τα αποφεύγουμε συνειδητά. Ξυπνάς και απλά θέλεις να κοιμηθείς. Ξεκινάτε να επινοείτε τους λόγους για τους οποίους δεν θα είστε διαθέσιμοι. Περνάτε περισσότερο χρόνο χάνοντας χρόνο (τηλεόραση, βιντεοπαιχνίδια, ποτό, κ.λπ.). Το σώμα σας αρχίζει να αρρωσταίνει και να εκδηλώνει άλλα προβλήματα υγείας μόνο για να αποφύγει τα προβλήματά σας.

Μια αδράνεια λοιπόν που μόνο ποιοτική ζωή δεν θυμίζει, όσο το αντίθετο.

Στάδιο Τρία – Αγωνία

Τώρα τα πράγματα αρχίζουν να παίρνουν αρνητική τροπή. Κατά τη διάρκεια του τρίτου σταδίου, αγωνίζεστε πραγματικά. Πρεσάρεστε  από άγχος, φόβο και σοβαρή απογοήτευση. Μερικές φορές κατά τη φάση των αγωνιστικών επιτυχιών αντιμετωπίζετε τα προβλήματά σας, αλλά συχνά δεν είστε σε θέση να καρπωθείτε τις επιτυχές σας ή να τις αναγνωρίσετε.

Μια αγωνιώδης ζωή, που θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε με τον σκύλο που μάταια κυνηγάει την ουρά του.

Πράξη

Περνώντας από την θεωρία στην πράξη έρχεται η δράση στην αντίδραση, ο φόβος είναι η αντίδραση μας απέναντι στο άγνωστο στο μη ασφαλές. Η δράση είναι η αντιμετώπιση και πραγμάτωση μας απέναντι στον φόβο.

Αντιμετώπιση

Κατά τη φάση αντιμετώπισης, έχετε πραγματικά προβλήματα, αλλά μπορείτε να τα αντιμετωπίσετε. Το πιο σημαντικό, ξέρετε ότι μπορείτε να τα αντιμετωπίσετε. Έχετε τα προβλήματά σας υπό έλεγχο. Ανυπομονείτε την ημέρα της επίλυσης, η οποία γνωρίζετε ότι θα έρθει. Δεν θεωρείτε τα προβλήματά σας τίποτα περισσότερο από μια προσωρινή ενόχληση.

Επικαιροποίηση ( Το εδώ και τώρα)

Η επικαιροποίηση είναι η απουσία φόβου. Κατά τη φάση αυτή, είστε χαρούμενοι, αισιόδοξοι και σίγουροι. Πιστεύετε ειλικρινά ότι η ζωή σας κινείται ακριβώς στην κατεύθυνση που θέλετε. Η επικαιροποίηση είναι ένα εξαιρετικό μέρος για να είστε ... αν μπορείτε να φτάσετε εκεί.

Η απαντήσεις είναι βγαλμένες μέσα από τη ζωή και την καθημερινότητα όλων μας. Η απάντηση στο πόσο επικίνδυνος είναι ο φόβος στις ζωές μας είναι λοιπόν προφανής, εξαιρετικά επικίνδυνος. Η απάντηση στον φόβο, που είτε ως άτομα είτε ως κοινωνίες ζούμε, προφανής επίσης, η αλλαγή. Μπορεί να είναι δύσκολη και να εντείνει τους φόβους κατά την διαδικασία επιτυχίας της, όμως το αποτέλεσμα της είναι μαθηματικά βέβαιο πως θα είναι «ζωή».

Μεγάλοι φιλόσοφοι έχουν ασχοληθεί με το ερώτημα του νοήματος της ζωής ανά τους αιώνες, η απάντηση μοιάζει προφανής επίσης. Από εκατομμύρια σπερματοζωάρια, ένα από αυτά κατάφερε να γονιμοποιήσει το ωάριο για να γεννηθεί ζωή. Τι θα μπορούσε λοιπόν να ταιριάζει ως καταλληλότερη απάντηση στο ερώτημα, από το ότι προφανής ήρθαμε στη ζωή με ένα και μόνο σκοπό και «χρέος», να την ζήσουμε. Ένα μόνο εμπόδιο υπάρχει σε αυτή μας την προσπάθεια για ζωή και είναι ο φόβος. Οφείλουμε σε εμάς, αλλά και στις κοινωνίες που υπάρχουμε και ζούμε, να τον αντιμετωπίσουμε και να ζήσουμε στο εδώ και τώρα.

Καραδάκης Γιώργος - Παναγιώτης,  BA (Hons) 

Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής

Anglia Ruskin University 

Πτυχίο Ψυχοκοινωνικών Σπουδών

MA Ψυχανάλυση και Σύγχρονη Κοινωνία

Brunel University, London