Γιορτινές μέρες έχουμε, Χριστούγεννα, και ποιος δεν λησμονεί την παιδική του αθωότητα και ποιος δεν θα ήθελε όλη του η ζωή να ήταν όπως τότε. Απλή και μαγική σαν παραμύθι.
Όμως πόσο απλά και πόσο μαγικά μπορεί να είναι τα παραμύθια, αφού είναι προϊόντα ανθρώπων και μάλιστα ενηλίκων; Ποιες πτυχές της ψυχολογίας ενός ανθρώπου ξεδιπλώνουνε μέσα από τους συμβολισμούς τα παραμύθια; Και ποιοι είναι αυτοί οι συμβολισμοί και τι αντιπροσωπεύουν;
Σήμερα θα μιλήσουμε για το παραμύθι της Χιονάτης, και συγκεκριμένα, τις εικόνες της κακιάς μητριάς και του μαγικού καθρέφτη της. Η ιδέα της Nancy van den Berg-Cook για είναι να μελετήσει το παραμύθι με επίκεντρο την σατανική βασίλισσα, παρά την Χιονάτη, και να δούμε τα γεγονότα από την μεριά της. Η ιδέα αυτή προήλθε από ένα εξαιρετικό βιβλίο του Jacqueline Schectman: The Step Mother in Fairytales, Bereavement and the Feminine Shadow (1993).
Πριν προχωρήσουμε με την ιστορία, ας επανεξετάσουμε το ερώτημα γιατί ψάχνουμε για ψυχολογικό νόημα στα παραμύθια. Όπως και τα όνειρα, έτσι και τα παραμύθια φαίνεται να είναι ένα προϊόν του ανθρώπινου ασυνείδητου, που προσφέρουν μια συμπληρωματική οπτική ως προς την επικρατούσα συνείδηση. Έτσι, όταν η συνειδητή στάση είναι μη ρεαλιστική, προβληματική, η αναπόληση αυτού του οράματος, ενός παραμυθιού, από το ασυνείδητο μπορεί να είναι δυνητικά μια μορφή θεραπείας. Αλλά αντί για ένα όνειρο που λειτουργεί στην ψυχή κάθε ανθρώπου ατομικά, το παραμύθι φαίνεται να λειτουργεί για μια ολόκληρη κουλτούρα, σε ένα συλλογικό ασυνείδητο.
Στο πέρασμα των χρόνων, στοιχεία της ιστορίας έχουν προστεθεί και αλλοιωθεί από την ατομική αφήγηση, όπως το κοσκίνισμα της άμμου, ενώ τα πιο βασικά θέματα της ιστορίας παραμένουν, έτσι ώστε να καθίσταται έγκυρη η ιστορία για την εκάστοτε ομάδα των ανθρώπων. Παρακάτω είναι η ιστορία, όπως ειπώθηκε από τους αδελφούς Γκριμ (Zipes, 1987).
Χιονάτη
Στο βαθύτερο χειμώνα, μια άτεκνη βασίλισσα κάθισε να ράψει στο παράθυρό της. Όμως τρύπησε το δάχτυλό της με τη βελόνα και το αίμα έπεσε πάνω στο χιόνι. Σκέφτηκε όπως το κοίταξε ότι το κόκκινο του αίματος έμοιαζε όμορφο πάνω στο χιόνι και ευχήθηκε να μπορούσε να έχει ένα παιδί που να ήταν "λευκό σαν το χιόνι, κόκκινο όπως το αίμα και το μαύρο, όπως το ξύλο στο έβενο του πλαισίου του παραθύρου της."
Εννέα μήνες αργότερα, γέννησε ένα κοριτσάκι που ήταν πράγματι άσπρο σαν το χιόνι, κόκκινο όπως το αίμα και με μαύρα μαλλιά, όπως το έβενο. Ωστόσο, η ίδια η βασίλισσα πέθανε στη γέννα. Ο βασιλιάς παντρεύτηκε μια άλλη γυναίκα που ήταν όμορφη, αλλά πολύ υπερήφανη και ζηλιάρα με όποιον μπορούσε να ανταγωνιστεί την ομορφιά της.
Είχε ένα μαγικό καθρέφτη και συχνά στεκόταν μπροστά του και ρώτησε,
Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου,
ποια σε αυτό τον κόσμο είναι η ωραιότερη από όλες;
Και ο καθρέφτης θα απαντήσει, "Θα βασίλισσά μου, είναι η πιο όμορφη από όλες." Με την απάντηση αυτή, ήταν χαρούμενη γιατί ήξερε ο καθρέφτης ποτέ ΔΕΝ ΛΕΓΕ ΨΕΜΑΤΑ. Όπως Χιονάτη μεγάλωνε γινόταν όμως κάθε μέρα και πιο όμορφη. και, στη συνέχεια, μια μέρα, όταν η Χιονάτη ήταν επτά ετών, η βασίλισσα ρώτησε τον καθρέφτη της ποια ήταν η ποιο όμορφη από όλες. Και εκείνος απάντησε,
Εσείς, βασίλισσά μου, μπορεί να έχετε μια ομορφιά αρκετά σπάνια,
αλλά η Χιονάτη είναι χίλιες φορές πιο όμορφη.
Φυσικά, η βασίλισσα έγινε έξαλλή όταν το άκουσε αυτό και μίσησε την Χιονάτη τόσο πολύ που δεν είχε ποτέ πια μια στιγμή ηρεμίας. Έτσι διέταξε έναν κυνηγό να πάρει το κορίτσι μέσα στο δάσος, να την δολοφονήσει, και να φέρει πίσω στους πνεύμονες της και το συκώτι της ως απόδειξη ότι η Χιονάτη ήταν νεκρή.
Αλλά όταν ο κυνηγός είχε τη Χιονάτη στο δάσος, δεν είχε την καρδιά να την δολοφονήσει. Έχει την άφησε να φύγει και σκότωσε ένα αγριογούρουνο αντ’ αυτής, και έφερε πίσω στη βασίλισσα τους πνεύμονες και το συκώτι του αγριογούρουνου. Η βασίλισσα διέταξε τους μάγειρες να τα βράσουν και τα έφαγε το ίδιο βράδυ.
Εν τω μεταξύ, η Χιονάτη είχε τρέξει βαθιά μέσα στο δάσος, όπου ανακάλυψε το σπίτι επτά νάνων. Που χάρηκαν πολύ όταν την ανακάλυψαν στο σπίτι τους. Της είπαν ότι θα μπορούσε να μείνει μαζί τους και θα της τα παρείχαν όλα όσα χρειαζόταν αν θα «κρατούσε το σπίτι, μαγείρευε, έκανε τα κρεβάτια, έπλενε, έραβε, και τα κρατούσε τα πάντα σε τάξη.»
Σύντομα η βασίλισσα έμαθε από τον καθρέφτη της ότι η Χιονάτη ζούσε ακόμη. Ήταν εξοργισμένη και έκανε συνολικά τρεις προσπάθειες για να σκοτώσει τη Χιονάτη. Στην τελευταία προσπάθεια, με ένα δηλητηριασμένο μήλο, η βασίλισσα πίστευε ότι είχε καταφέρει. Αργότερα, όταν οι νάνοι βρήκαν το άψυχο σώμα της Χιονάτης, αισθάνθηκαν ότι ήταν πάρα πολύ νέα και όμορφη για να την θάψουν έτσι την τοποθέτησαν σε ένα διαφανές γυάλινο φέρετρο για να την βλέπουν όλοι.
Με τον καιρό ένας πρίγκιπας που περνούσε από εκεί την είδε και την ερωτεύτηκε. Όταν διέταξε τους υπηρέτες του να μεταφέρουν το φέρετρο που περιείχε τη Χιονάτη στο κάστρο του, σκόνταψαν, και ταρακούνησαν τη Χιονάτη. Το κομμάτι από το δηλητηριασμένο μήλο που είχε σταθεί στο λαιμό της πετάχτηκε έξω και η Χιονάτη αναβίωσε. Αγάπησε τον πρίγκιπα, και στην τελετή του γάμου τους, η σατανική βασίλισσα τιμωρήθηκε: αναγκάστηκε να βάλει παντόφλες σιδερένιες είχαν θερμανθεί σε μια πυρκαγιά και να χορέψει με αυτές μέχρι που να πεθαίνει.
Μπορούμε να δούμε εδώ ότι ο καθρέφτης σίγουρα διαδραματίζει κεντρικό ρόλο. Ποια, λοιπόν, είναι η συμβολική σημασία των κατόπτρων; Η Dr Nancy van den Berg-Cook περιγράφει δύο σημαντικές πτυχές του συμβολισμού του καθρέφτη. Πρώτον, οι καθρέφτες αποτελούν ένα όριο μεταξύ της συνείδησης και του ασυνείδητου. Ένα δεύτερο σημείο είναι ότι αντιπροσωπεύουν μια σημαντική ψυχολογική λειτουργία.
Ο καθρέφτης ως όριο
Στο βιβλίο της «Projection and Recollection», η ML von Franz (1990) μελέτησε την συμβολική σημασία του καθρέφτη. Αυτή η μελέτη δείχνει πώς σε όλη την ιστορία του ανθρώπου, σε πολλούς διαφορετικούς πολιτισμούς, γυαλιστερές επιφάνειες έχουν υπάρξει ως κάτι το υπερφυσικό. Με άλλα λόγια, οι ανακλαστικές επιφάνειες είχαν πάντα μια γοητεία για τους ανθρώπους, επειδή φαίνεται να έχουν κάποια «εξαιρετική» ιδιότητα. Ακούσαμε τη Δρ Jacoby να συζητά το μύθο του Νάρκισσου στον οποίο η ανακλαστική επιφάνεια του νερού σε μια λίμνη ήταν η κεντρική εικόνα του μύθου. Η Δρ Jacoby δήλωσε ότι ο Νάρκισσος ήταν μαγεμένος από το είδωλό του στο νερό, επειδή η επιφάνεια του νερού αντανακλούσε τον Εαυτό, ή τουλάχιστον τη δυνατότητα να γνωρίσει τον εαυτό του. Αλλά γιατί και πώς αντανακλά τον Εαυτό; Γνωρίζουμε ότι ο Γιουνγκ απέδειξε ότι το ίδιο το νερό, με την ανακλαστική επιφάνεια του, είναι ένα σύμβολο για το ασυνείδητο. Ξανά στο βιβλίο «Projection and Recollection» (1990), περιγράφεται η σχέση μεταξύ της ανακλαστικής επιφάνειας και του ασυνείδητου.
Ένας καθρέφτης συμβολίζει το όριο μεταξύ της συνείδησης και του ασυνείδητου, και με να τον κοιτάζει, μπορεί κανείς να κοιτάξει προς τα βάθη του ασυνειδήτου του. Και, η εικόνα που παράγει ένας καθρέφτης είναι συμβολική και μπορεί να γίνει αισθητή τόσο στο ασυνείδητο και στο συνειδητό.
Ο Αντικατοπτρισμός στην ψυχολογική ανάπτυξη
Ο κατοπτρισμός και ο καθρέφτης είναι εξαιρετικά σημαντικά θέματα της σύγχρονης ψυχολογίας. Είναι κεντρικής σημασίας για την κατανόηση του πώς τα βρέφη και τα μικρά παιδιά να αναπτύξουν συνείδηση και μια υγιή αίσθηση του εαυτού. Πολλοί ψυχολόγοι έχουν αναγνωρίσει τη σημασία της σχέσης μητέρας-παιδιού σε αυτή τη διαδικασία, αλλά ίσως ο Donald Winnicott, ένας Βρετανός ψυχαναλυτής παιδιών που γράφει στη δεκαετία του 1960, έχει κάνει τα πιο καθαρά και πειστικά τους ορισμούς αυτής της διαδικασίας.
Η ποιότητα της ανταλλαγής εικόνων στον αντικατοπτρισμό είναι κεντρικής σημασίας για το πώς ένα παιδί βιώνει τον εαυτό του. Για το πως ένα παιδί να αναπτύσσει μια ισχυρή αίσθηση του εαυτού του, με τη συμβολή του πρώτου φροντιστή του, και αργότερα της οικογένειας, οι οποίοι θα πρέπει να αντανακλούν τις πραγματικές «ατομικές» εμπειρίες του παιδιού. Για παράδειγμα, αν μόνο οι χαρούμενες αντιδράσεις του παιδιού απαντήθηκαν με χαρούμενα καθρέφτισματα από τη μητέρα, αλλά οι δυσαρεστημένες αντιδράσεις του παιδιού δεν συναντήσαν καμία απάντηση, το παιδί θα έχει δυσκολία να μάθει να αναγνωρίζει τη θλιβερή πτυχή της προσωπικότητάς του και να την ενσωμάτωσή σαν αίσθηση του εαυτού του.
Εάν αυτή η διαδικασία κατοπτρισμού είναι σοβαρά διαταραγμένη, ο ενήλικας μπορεί να αναπτύξει αυτό που λέγεται ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας. Ο ναρκισσισμός, είναι ένα πρόβλημα του ότι δεν έχει υπάρξει αρκετός αντικατοπτρισμός και όπου δεν έχει υπάρξει αρκετός εννοούμε και σε ποσότητα αλλά και σε ποιότητα αντικατοπτρισμού.
Καθώς το παιδί σας μεγαλώνει, όλα τα πρωτογενή στοιχεία της ζωής ενός παιδιού είναι σημαντικά: όπως ο δασκάλους, μεγαλύτερα αδέλφια, και ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια της εφηβείας, οι φίλοι και κάποιοι διάσημοι. Αν συνδυάσουμε όλους αυτούς τους ανθρώπους, ξεκινώντας με τους γονείς, μπορούμε να πούμε ότι αντανακλούν την κουλτούρα γενικότερα. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι εκτός από τους γονείς, τις λειτουργίες ολόκληρου του πολιτισμού λειτουργούν ως ένας καθρέφτης για το άτομο.
Επιστρέφοντας στην κακία μητριά της Χιονάτης, πρέπει να θυμόμαστε ότι εμείς κοιτάζουμε την ιστορία από τη δική της σκοπιά, σαν να είναι εκείνη το εγώ και οι άλλοι χαρακτήρες είναι πτυχές του εαυτού της. Ποια είναι αυτή η γυναίκα και γιατί είναι αυτή τόσο σκληρή, και γιατί τόσο απασχολημένη με τον καθρέφτη; Εάν εφαρμόσουμε την τεχνική της λήψης ψυχολογικής διάγνωσης ενός ατόμου σε αυτό το φανταστικό πρόσωπο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ταιριάζει με τα συμπτώματα της κλασικής ναρκισσιστική διαταραχή της προσωπικότητας. Αυτά τα συμπτώματα περιλαμβάνουν:
Οργή: Οι ναρκισσιστές δεν μπορούν να ανεχθούν τις αλλαγές στο περιβάλλον τους, γιατί αποσταθεροποιούν την εικόνα του εαυτού τους.
Αδύναμη αίσθηση του εαυτού: Η βασίλισσα εξετάζει συνεχώς στον καθρέφτη, χωρίς να υπάρχει αμφιβολία ελπίζοντας να πάρει μια αίσθηση του ποια είναι. Εκείνη ρωτάει επανειλημμένα για τον εαυτό της, ζητώντας με έναν τρόπο για να την καθησυχάσουν. Έχει εμμονή με το να ρωτάει γιατί δεν έχει σταθερή αίσθηση του εαυτού της. Δεν ξέρει ποια ή τι είναι, και έτσι συνεχίζει να ψάχνει και να ρωτάει.
Όταν ο καθρέφτης της λέει πως δεν είναι πλέον η πιο όμορφη γυναίκα της γης, οργίζεται τόσο πολύ που μισεί την Χιονάτη. Πολλές γυναίκες στην πατριαρχική κουλτούρα μας έχουν καταλήξει να βασίζονται στη φυσική ομορφιά τους για να αισθάνεται ότι ο εαυτός τους αξίζει. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα ιστορικά, όταν οι γυναίκες είχαν πολύ περιορισμένη δυνατότητα να αναπτυχθούν πλήρως, για παράδειγμα, πνευματικά ή στις αθλητικές τους ικανότητες.
Αν δεν μπορεί όμως να δει τον εαυτό της στον καθρέφτη, τι βλέπει; Με ποιόν συζητεί και σε ποιον ζητάει επανειλημμένα να την επιβεβαιώσει; Ο καθρέφτης συνήθως είτε αντανακλάται από το πρόσωπο της βασίλισσας ή παρουσιάζει ένα αρσενικό πνεύμα να κατοικεί μέσα του. Η βασίλισσα στηρίζεται σε αυτή την αρσενική «εξουσία» να της πει αν είναι όμορφη ή όχι. Έτσι βλέπουμε ότι η βασίλισσα και ο μαγικός καθρέφτης της φαίνεται να απεικονίζουν ένα σημαντικό ψυχολογικό πρόβλημα για τις γυναίκες.
Καραδάκης Γιώργος - Παναγιώτης, BA (Hons)
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας - Ψυχοθεραπευτής
Anglia Ruskin University
Πτυχίο Ψυχοκοινωνικών Σπουδών
MA Ψυχανάλυση και Σύγχρονη Κοινωνία
Brunel University, London
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου