Η αληθινή έννοια της ελευθερίας

Ημέρα θύμησης αγώνων για την ελευθερία σήμερα αγώνων που μας έδωσαν τα προνόμια να  απολαμβάνουμε την ελευθερία της έκφρασης, την ελευθερία της θρησκείας και την ελευθερία του τύπου. Οι πρόγονοί μας φημίζονται για τις πολιτικές ελευθερίες τους τόσο πολύ, που πολλοί από αυτούς ήταν πρόθυμοι να πεθάνουν τις υπερασπιστούν.  Και παρόλο που πολλοί από εμάς είναι συχνά έχουμε παράπονα για τα επίπεδα ελευθερίας που έχουμε, πολλοί ακόμα συνεχίζουν και αγωνίζονται για αυτή την ελευθερία (όταν κάποιου άλλου οι ελευθερίες απειλούνται, πάρα πολύ).

Αυτές οι ελευθερίες, φυσικά, δεν είναι απόλυτες. Δεν μπορώ να φωνάξω, "Φωτιά!" σε ένα κατάμεστο κινηματογράφο όταν γνωρίζω ότι δεν υπάρχει φωτιά, για να αναφέρω ένα σαφές παράδειγμα των περιορισμών που επιβάλλονται στην ελευθερία του λόγου. Ούτε μπορώ να απειλήσω ότι θα σκάσει βόμβα μέσα σε ένα αεροπλάνο. Ούτε, να παραφράσω ένα γνωστό γνωμικό. Με άλλα λόγια, για το προφανές, είμαστε όλοι εντός ορίων.

Έτσι ήταν πάντα και έτσι θα είναι μια κοινωνία των πολιτών και  έτσι θα πρέπει να είναι πάντα. Ως επί το πλείστων δεν αντιλαμβανόμαστε αυτούς τους περιορισμούς, επειδή έτσι έχουμε προγραμματιστεί να μην σκεφτείτε καν να απελευθερωθούμε από αυτούς (στο μεγαλύτερο μέρος τους). Ακόμα και όταν κάποιος θέλει να γρονθοκοπήσει κάποιον άλλον τη μύτη, η απειλή της τιμωρίας δεν είναι το μόνο πράγμα που τον σταματά (τουλάχιστον ελπίζουμε). Επίσης, η ηθική αίσθηση ότι εμείς δεν πρέπει να χτυπήσουμε κάποιον άλλο μας αφαιρεί το δικαίωμα το κάνουμε.

Η πολιτική ελευθερία, ωστόσο, δεν είναι η μοναδική σφαίρα στην οποία ελευθερία φαίνεται να είναι μεγαλύτερη από αυτή που είναι. Αποδεικνύεται ότι η ελευθερία μας να κάνουμε ακόμα και τις απλούστερες επιλογές (π.χ., για ένα καφέ ή ένα τζιν) μπορεί όχι μόνο να είναι πιο περιορισμένη από ό,τι πιστεύουμε, αλλά μπορεί να μην υπάρχει καθόλου.

Καθώς η έρευνα στην νευροεπιστήμη εξελίσσεται, είναι πιο εύκολο το ερμηνεύσει ιδέες από άλλες ειδικότητες, κυρίως, τόσο της ψυχολογίας και φιλοσοφίας και άλλα επιμέρους κεφάλαια. Η θεωρεία του Φρόιντ για τον ασυνείδητο νου αποδείχθηκε να έχει μια εντελώς νευρολογική βάση, για παράδειγμα, γνωρίζουμε τώρα ότι το μεγαλύτερο μέρος του νου μας, πράγματι, πιο βαθιά από τη συνειδητή επίγνωση. Πράγμα το οποίο ευτυχώς είναι καλό για εμάς γιατί έχοντας επίγνωση συλλογιστική των πραγμάτων γύρο μας, τη λεγόμενη "εκτελεστική" ,είναι πολύ κουραστικό για τον εγκέφαλο.

Η λογική συχνά διαβρώνει τις αποφάσεις μας εναντίον των συναισθημάτων, την αντίληψη του τι πρέπει να κάνουμε, ένα παράδειγμα, το ότι συχνά αντιμαχόμενες σκέψεις προκύπτουν και χανόμαστε στο τι θέλουμε να κάνουμε. Φαίνεται πάντως ότι οι αισθήσεις του νου, λειτουργούν με μια κατανόηση που στερείται της γλώσσας, μπορούν να ελέγχουν περισσότερες αποφάσεις μας από ό,τι θα μπορούσε να φανταστούμε, αν όχι όλες.

Φιλόσοφοι και επιστήμονες έχουν μιλήσει εναντίον αυτών των αποτελεσμάτων, όχι τόσο πολύ για να τα αρνηθούμε αλλά για να προσπαθήσουμε αντί να περισώσουν την ιδέα της ελεύθερης βούλησης να βοηθήσουν  στον επαναπροσδιορισμό της. Και όμως πιστεύω ότι αυτές οι προσπάθειες θα αποβούν τελικά αποτυχημένες, υπάρχει λόγος να θέλουν να πετύχουν: μελέτες δείχνουν ότι όταν χάνουμε την πίστη μας στην ελεύθερη βούληση, το κίνητρό μας να δράσουμε μειώνεται επίσης.

Καραδάκης Γιώργος - Παναγιώτης,  BA (Hons) 
Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής
Anglia Ruskin University 
Πτυχίο Ψυχοκοινωνικών Σπουδών
MA Ψυχανάλυση και Σύγχρονη Κοινωνία
Brunel University, London